Cursussen
Zegen mij
God zal de zijnen herkennen
De draak onthoofd
Cursus over een stroming binnen de middeleeuwse Kerk die een compleet afwijkende nieuwe weg insloeg. De kathaarse tegenkerk predikte geweldloosheid en wees de rol van bemiddelares tussen Christus en de gelovigen die de RKK zich had toegeëigend af. Elk individu moest door voorbeeldig te leven op eigen kracht het zielenheil verwerven. De RKK bestempelde de katharen als ketters en vervolgde hen tot de dood er op volgde.
Zegen mij
In de Middeleeuwen ontwikkelt zich rond de Middellandse Zee een op Romeinse leest geschoeide beschaving. Katharen leven er vreedzaam naast de andere bevolkingsgroepen. Het geloof van de katharen wijkt, alhoewel gebaseerd op de evangeliën, af van het geldende Rooms Katholieke. Het wijst de Roomse dogma's af en stelt het consolamentum tegenover de doop met water. De integere leefwijze van de Kathaarse voorgangers; de perfecti, maakt diepe indruk op de middeleeuwse samenleving en oefent een sterke aantrekkingskracht uit op boeren, handwerkslieden en de adel. Zelfs Rooms Katholieke geestelijken gaan over tot de leer der ketters. In de sculptuur van de Roomse abdijkerken wordt stelling genomen tegen de verderfelijke leer. In het katharisme spelen de vrouwen een belangrijke rol. Zij zijn de matriarchen die het sociale leven toetsen. Zij staan bovendien aan het hoofd van de kathaarse kloosters. In de Languedoc voltrekt zich ten tijde van het katharisme een mentaliteitsverandering op het moment dat troubadours hun opwachting aan de hoven maken en de deugden van de kasteelvrouwe bezingen. [Terug naar boven]
God zal de zijnen herkennen
De kathaarse gemeenschappen zijn in kastelen gevestigd. Ook de bourg is een voornaam concentratiepunt. In de steden nemen de katharen zitting in het stadsbestuur. Tijdens de disputen met de Roomse geestelijkheid blijkt de grote bijbelkennis. Vanwege de onverschilligheid ten opzichte van de natuur was de aandacht die de katharen aan een stoffelijk omhulsel schonken minimaal. De legaat van de paus straft de graaf Van Toulouse met excommunicatie. Na de pauselijke troonsbestijging van Innocentius III krijgt het katharenprobleem de volle aandacht. In 1209 wordt de eerste kruistocht tegen de katharen georganiseerd en voltrekt zich het drama te Béziers en valt Carcassonne. Een jaar later wordt het culturele centrum Minerve ingenomen. [Terug naar boven]
De draak onthoofd
In het voorjaar van 1211 ziet de kasteelheer van Lastours kans, zonder bloedvergieten, te onderhandelen met de bevelhebber van de kruistochtlegers; Simon de Montfort. Tijdens de belegering van Toulouse komt Simon om. Zijn laatste rustplaats (op steenworpsafstand van Versailles) is sterk verwaarloosd. De dominicanen zijn de stuwende kracht achter de inquisitie. In 1243 wordt het kathaarse kasteel Montségur belegerd. Fatale afloop waarbij 210 katharen worden terechtgesteld. Laatste opleving van het katharisme onder de boerenbevolking te Montaillou. Het definitieve einde voltrekt zich in de grotten van Lombrives. [Terug naar boven]
Wonder uit de Oudheid
Harnas en habijt
Onder het banier van de Tempel
Zelfverloochening en zelfzucht
De Tempeliers spreken tot veler verbeelding. Ridders die zich in een geestelijke Orde verbonden en zich verplichten de Kerk en de pelgrims naar het Heilige Land te dienen. Het ongelooflijke enthousiasme dat de tempeliers in de samenleving losmaakten is nog altijd een raadsel. Gesticht in Frankrijk groeide de invloed als van een middeleeuwse multinational avant la lettre, tot ver in Europa en Klein-Azië. De weerbaarheid op het slagveld was een voorbeeld voor de op goed geluk naar Palestina afgereisde losgeslagen bende die zich kruistochtgangers noemde. Vestigingen in commanderijen op het platteland en in de havensteden, en het perfect uitgewerkte beheer gaf de Orde een macht waar de afgunstige koning van Frankrijk uiteindelijk mee afrekende.
Wonder uit de Oudheid
Het woordje “temple” komt zo vaak in Franse plaatsnamen voor dat er geen sprake kan zijn van toeval. De naam verwijst naar de tempel van Salomo in Jeruzalem zoals beschreven in het Oude Testament van de Bijbel. Vooral in de Middeleeuwen werd Jeruzalem doel van pelgrims die in de voetsporen van Christus wilden treden. In de 2000 jaar tussen de bouw van de tempel en de eerste kruistocht liggen de wortels van onze beschaving. Byzantium, Perzië en Arabië zijn de schakels in een lange keten van godsdienst en cultuur. [Terug naar boven]
Harnas en habijt
Ten tijde van de kruistochten stellen ridders zich beschikbaar om onder het banier van de Kerk als strijdbare monniken de pelgrims in Palestina te beschermen. De spectaculaire ontwikkeling en roemrijke wapenfeiten in het Heilige Land worden in deze diaporama beschreven. De organisatie in het moederland stelt hen in staat de problemen te overwinnen bij het bevoorraden van de troepen overzee. De "arme ridders van Christus" die het martelaarschap nastreven, zijn alleen te Cressac uitgebeeld in muurschilderingen die spreken van hun activiteiten in Palestina. [Terug naar boven]
Onder het banier van de tempel
We ontmoeten de Tempeliers te water en op het land waar zij strijden tegen de Saracenen. De kruistocht van Lodewijk de Heilige vormt de inleiding tot een beschrijving van de bankiersrol die de tempeliers toevalt. De mysterieuze sekte van de Assasijnen vormt een bedreiging voor zowel moslims als christenen. Geloofsverkondiging en moord gaan hand in hand. In Frankrijk herinneren kapelletjes aan het verblijf der tempelridders. Onder de rook van de kathedraal te Laon staat het fraaist bewaard gebleven voorbeeld van tempelierenarchitectuur. [Terug naar boven]
Zelfverloochening en zelfzucht
Als kerk- en vestingbouwers moeten de tempeliers betrokken zijn geweest bij de kathedraalbouw. In Chartres verwijzen zuiltjes met een geheimzinnige tekst mogelijk naar de Ark des Verbonds uit de tempel van Salomo. In de driehoek Soissons, Laon en Reims komt het militaire denken tot uiting. Na de definitieve nederlaag in Palestina gaan de ridders een onzekere toekomst tegemoet in een hun vijandig gezind thuisland. Ook de in "Babylonische ballingschap" vertoevende paus kan hen niet beschermen tegen de sinistere Filips de Schone. [Terug naar boven]
Santiago de Compostela
kunst langs een pelgrimsroute (8 lessen)
De plaatsnaam Santiago de Compostela is in onze samenleving uitgegroeid tot een begrip. Zodra de naam valt weet iedereen wat er wordt bedoeld. Sant-Iago is de Spaanse naam voor Sint Jacobus, een van de voornaamste volgers (apostelen) van Christus in het Nieuwe Testament. Het leven en sterven van de apostel (vooral de plek van zijn graf) vormen de basis van latere legendes die de westerse wereld hebben veroverd. Er kwam een bedevaart op gang en men trok langs een eindeloos traject naar NW-Spanje. In deze cursus waarin stilstaande beelden bewegen bezoeken we etappeplaatsen waar nog steeds prachtige middeleeuwse kunst te bezichtigen valt. Ingesproken achtergrondinformatie geeft inzicht over de achtergronden en gevolgen. Ondersteunende muziek verbindt de plaatsen onderling.
hoe het begon
In de eerste les ligt de focus op apostel Jacobus zelf. Het leven van de visser Jacobus en zijn broer Johannes in Palestina. Samen met Petrus vormde het drietal de kern van de apostelen. Jacobus komt in diverse Bijbelverzen ter sprake. Een belangrijk moment in zijn leven was Pinksteren tijdens welke de apostelen opdracht kregen het christelijke geloof te verspreiden. Jacobus zou volgens een apocriefe bron in Judea en Samaria hebben gepredikt. Koning Herodes gaf opdracht hem te onthoofden. Na de terechtstelling valt verdere informatie door tijdgenoten weg en begint de legende. Merkwaardig genoeg sprak men in Engeland eerder over Jacobus' vermeende prediking in Spanje dan in Spanje zelf. [Terug naar boven]
de Noordelijke Nederlanden
De middeleeuwse kerkgemeenschap was ontvankelijk voor de bedevaart. Gelovigen (en wie was dat niet) waren doordrongen van de noodzaak zielenheil te verwerven alvorens te sterven. Het bezoeken van het graf van een heilige was de beste manier om God zelf te benaderen. Het graf van Jacobus was een dergelijke plaats. Dat men daartoe duizenden kilometers moest reizen was een vorm van penitentie. Ook vanuit ons land trok men naar het verre Spanje. Een van de oudste vermeldingen is een pelgrimage van omstreeks 700. In onze tijd zijn routes langs bezienswaardigheden uitgezet die men mogelijk liep. In deze les volgen we de pelgrims op de voet van Sint Jacobiparochie tot Maastricht en van Haarlem tot Bergen op Zoom. Middeleeuwse vormen van geloof zoals de Moderne Devotie krijgen aandacht. [Terug naar boven]
de Zuidelijke Nederlanden
Het land dat wij kennen als België was ooit een deel van Nederland. Ook in België het beeld van relieken vergarende kloosterlingen. Het bezit daarvan trok pelgrims en pelgrims brachten welvaart. Het bizarre verhaal van het klieven van Jacobus' schedel komt ter sprake. België is een doortrekland. Wij bezoeken een aantal kloosters en kerken in het Belgische land dat zo ruim begiftigd is met interessante steden. In Maaseik zien we tot pelgrimskamers verbouwde voormalige nonnencellen. En in de abdij van Tongerlo staan we voor het armengat waar eertijds hulpbehoevenden brood kregen. In Gent zit pelgrim Jacobus als een Romeinse filosoof onder de preekstoel. Bijna onzichtbaar liggen zijn staf en kalebas achter hem. De Antwerpse Jacobskerk is een museale kerk met veel kunst en een ruimte waar zwangere vrouwen trouwden. [Terug naar boven]
via Turonensis
Alhoewel de naam Turonensis verwijst naar startplaats Tours was voor middeleeuwers uit onze contreien Parijs het echte vertrekpunt. In de dominicanenkerk Saint-Jacques-de-la-Boucherie werd de pelgrim gezegend voor een veilige tocht. Chartres was en is een beduidende etappeplaats met een rijk verleden. In de kathedraal met het unieke gebrandschilderde glas bewees men eer aan de Sainte Chemise, het kleed dat Maria gedragen zou hebben bij de geboorte. De route naar Tours loopt via Illiers-Combray waar Marcel Proust zijn á la recherche du temps perdu situeerde. In Orléans maken we kennis met de 4e eeuwse bisschop Evurtius die tijdens het celebreren van de mis de hand van Christus boven het altaar zag verschijnen. In Saint-Jacques-des-Guérets ontmoeten we Jacobus in een fresco. Tours kende een "officiële" bedevaartkerk. De route loopt via de Poitou-streek met zijn talrijke romaanse kerken naar eindpunt Bordeaux. Eleonora van Aquitanië trouwde hier in juli 1137 met de toekomstige Lodewijk VII. [Terug naar boven]
via Lemovicensis
De via Lemovicensis loopt van het Bourgondische Vézelay via Limoges naar de Frans/Spaanse grens. De diaporama begint aan de Frans/Duitse grens bij het van oudsher gerenommeerde Trier. Metz is de eerste grote etappeplaats in Frankrijk. Marc Chagall ontwierp een aantal gebrandschilderde vensters voor de kathedraal. Jeanne d'Arc werd in Domrémy geboren en in Morimond staan we bij het povere restant van de eens zo invloedrijke Cisterciënzer abdij. Via Langres komen we in kunststad Dijon met de Saint-Bénigne, het museum met de beweners aan het graf van Filips de Stoute en de Mozesput. Autun en Vézelay met kerken waarvan het beeldhouwwerk tot het beste in Frankrijk wordt gerekend, zijn onvergetelijk. Het eens zo vermaarde Sint Martialis-klooster van Limoges is letterlijk met de grond gelijk gemaakt. Onderaardse fundamenten kunnen slechts bij uitzondering worden bezocht. In Périgueux sluiten we de via Lemovicensis af. [Terug naar boven]
via Podiensis
Le-Puy-en-Velay in Auvergne is de startplaats van de via Podiensis. Wij starten iets noordelijker in het Bourgondische Cluny. Cluny was de spirituele en materiële kracht achter de bedevaart. In Lyon ontmoeten we martelares Blandina die in het jaar 177 weigerde haar overtuiging te verloochenen. Pelgrimsstad Le Puy was en is een beleving. Drie vulkaanpieken met monumenten. Maria verscheen in de 4e eeuw. Een beeld van Jacobus staat in het interieur van de Notre Dame. Vanuit Le Puy vertrok in de 10e eeuw de eerste uit manuscripten bekende pelgrim. De via Podiensis is ruig en onherbergzaam. In Aubrac verrees een pelgrimshospitaal. De bedevaartkerk van Conques is een middeleeuws monument zonder weerga. Aan het timpaan van de abdijkerk vermanen naast het beeldhouwwerk aangebrachte teksten de beschouwer: "leugenaars". Via een omweg naar Rocamadour met de befaamde Zwarte Madonna bereiken we een volgend hoogtepunt; het voormalige benedictijner klooster te Moissac. Opnieuw een redelijk ongeschonden timpaan met romaanse zeggingskracht. Moissac bezit bovendien een kloosterhof met fraaie kapitelen.[Terug naar boven]
via Tolosana
De oude Provencaalse stad Arles is de startplaats van de zuidelijke route naar de Frans/Spaanse grens. In Arles leeft het Romeinse verleden tot op de dag van vandaag. De kerk en het klooster Saint-Trophime getuigen van de middeleeuwse ambities van het aartsbisdom. Op moeraseiland Montmajour trokken kluizenaars zich terug om rotsgraven te delven en te onderhouden. Aan de voormalige abdijkerk is het Romeinse verleden nog zichtbaar aan de bouwwijze. De uitzonderlijke vakbekwaamheid van de vijf beeldhouwers die in Saint-Gilles-du-Gard aan de gevel van de kerk werkten verbaast nog steeds. Saintes-Maries-de-la-Mer is een druk bezocht bedevaartsoord dat eertijds door moerassen werd omgeven. De legende van de Drie Maria's speelt hier. Vanaf het dak van de Notre-Dame-de-la-Mer is een vrij zicht op de Middellandse Zee. Toulouse was in de Middeleeuwen een van de grootste steden in Frankrijk. De stad werd bestuurd door de graven van Toulouse die de bedevaartkerk Saint-Sernin als het onomstreden centrum van de romaanse kunst begunstigden. Pelgrims op weg naar Santiago vonden in Toulouse onderdak en verzorging. Jacobus is uitgebeeld aan het vroegromaanse zuidelijke portaal. [Terug naar boven]
Camino Frances
Na vele vermoeiende kilometers door Frankrijk trokken de pelgrims over de Pyreneeën-passen het Spaanse Aragon in. Bergdorp Jaca werd mede in het kader van de pelgrimage gesticht. De San Pedro wordt beschouwd als het prototype van de Spaanse romaanse kunst. Verscholen onder een overhangende rots ligt San Juan de la Peña met een kloosterhof in de open lucht. Kapitelen in een opmerkelijk moderne "snit" decoreren losstaande zuilen. Even over de grens met Navarra ligt het klooster van Leyre. Vroeger speelde Leyre een rol in de reconquista. In de crypte van de abdijkerk een bezienswaardigheid. Onwaarschijnlijk slanke, korte zuilen met blokkapitelen dragen de gewichtlast van de bovenverdieping. De pelgrimsweg voert nu naar Puente la Reina waar de vier Franse pelgrimswegen elkaar ontmoeten. Santo Domingo de la Calzada ligt in de Riojastreek. De legende van de kip en de haan heeft de stad voorspoed bezorgd. We naderen nu de grote stad Burgos waar El Cid, de onoverwinnelijke held uit de oudste Spaanse poëzie, begraven ligt. Na Burgos volgt de oversteek van de 180km lange meseta. Frómista aan de pelgrimsweg is een welkome onderbreking. Eertijds bood het stadje in vier hospices onderdak. In de oude koningsstad León komt de pelgrim weer in de bewoonde wereld. In het aan de San Isidoro kerk grenzende Pantheon bevinden zich praktisch ongerepte fresco's. Op de Foncebadón-pas in de bergen van León loopt de pelgrim langs het Cruz de Ferro: een staak met een kruis op een berg stenen. Santiago de Compostela is nu binnen handbereik. Pelgrims verzamelen zich bij de grote kerk. [Terug naar boven]
