Gotiek en Romaans, verstilde abdijen en hemelbestormende kathedralen (10 lessen)
deel 1 (5 lessen)
Romaanse verkenning
In een verstilde beweging
Een glimp gotiek
Timpanen in de gotiek
Ontroering in kille steen
In dit eerste deel van vijf lessen maken we kennis met de romaanse en de gotische kunst. De kerkbouw van de monniken en van de gotische bouwmeesters komt op het scherm. Beeldhouwwerk is onlosmakelijk met de architectuur verbonden. De grote ensembles aan de geveltimpanen evenals de kleinschalige sculptuur aan de kapitelen komen in aparte lessen aan de orde.
Romaanse verkenning
De beklemming van het jaar 1000 wordt afgeschud en een nieuwe geestdrift neemt bezit van het Westen. De serene schoonheid van het baptisterium te Venasque voert via de Romeinse architectuur naar de romaanse kloosterkunst. De bouwstijl van de streken Bourgondië, Normandië, Auvergne en de Provence komen achtereenvolgens aan de orde. Er wordt uitvoerig stil gestaan bij de bakermat Cluny en de wijze waarop de cluniacenzers de onbevattelijke grootheid van God in een luisterrijke liturgie eer bewijzen. Onze denkbeelden over de romaanse kunst blijken onjuist als we veronderstellen dat de huidige staat van de architectuur representatief zou zijn. Het sobere karakter van de romaanse architectuur die ons zo aanspreekt staat in schril contrast tot de middeleeuwse uitvoering. Het verzet vanuit Cîteaux tegen de overvloed van Cluny leidt tot de strenge architectuur van Fontenay en Senanque. De romaanse symboliek loopt als een rode draad door deze diaporama en geeft inzicht in de bijzondere denkwereld van het milieu. [Terug naar boven]
Romaanse timpanen "in een verstilde beweging"
Boven de ingangen van de abdijkerken werden de timpanen met beeldhouwwerk gevuld. Aan de hand van de bijbelteksten die zij uitbeeldden wordt de verbluffende vaardigheid van de romaanse ambachtslieden aangetoond. Deze, vaak onbekende meesters, zagen kans een star brok steen met leven te bezielen. Het boek blijkt machtiger dan het zwaard. De toeschouwer maakt onder meer kennis met de beroemde bedevaartkerken te Moissac, Conques en Vézelay en bemerkt de evolutie die een aanvankelijk ongenaakbare Christusfiguur geleidelijk verandert in een meedogende. Verschillende schoolstijlen komen tegenover elkaar te staan via beschrijvingen van Carennac en Beaulieu. In de alledaagse taferelen van de volkskunst te Conques herkende de middeleeuwer zijn eigen bestaan. Beeldhouwer Gislebertus te Autun toonde begrip voor zondaren door een praktisch gelijk aantal uitverkorenen tegenover verdoemden te plaatsen. De hartstocht in het meesterwerk van het timpaan te Vézelay waarin de kunstenaar kans ziet de twee naturen van een in liefde ontstoken Christus uit te beelden laat niemand onberoerd. [Terug naar boven]
Een glimp gotiek
Diaporama die iedereen aanspreekt ook degenen die niet direct in het romaans of de gotiek zijn geïnteresseerd. Het fenomeen van de gotische kathedraalbouw zoals deze zich in de omgeving van Parijs manifesteert komt in fraaie beelden op het scherm. Diverse facetten komen aan de orde en niet ingewijden zullen zich verbazen over de prestaties van de bouwmeesters en het doel dat zij nastreefden. In onderlinge vergelijking worden de verschillen per kathedraal aangegeven; Laon, Reims, Chartres, Amiens en Beauvais trekken aan de ogen voorbij. Het gotische ruimtebesef wordt indrukwekkend weergegeven door opnames van het middenschip te Laon die, met de camera direct onder het hoge westelijke roosvenster geplaatst, zijn gerealiseerd. De ontwikkeling in het gotische beeldhouwwerk wordt aangetoond en de reeks wordt besloten met het adembenemende gebrandschilderde glas dat de kathedraal van Chartres beroemd maakte. Details die voor het blote oog verborgen blijven zijn met de telelens gefotografeerd. De dieptewerking van het middeleeuwse rood en blauw kan hierdoor persoonlijk worden ondergaan. [Terug naar boven]
Gotische timpanen
Na een terugblik op de bizarre romaanse "beeldvorming" gaat de diaporama in op de inhoud en betekenis van de gotische timpanen. Aan de westgevel van Chartres treffen we de Griekse wijsbegeerte aan die ten tijde van de kathedraalbouw het denken van de bisschoppen bepaalde. De gevel is niet alleen christelijk te verklaren maar bovendien vanuit het neo-platonische gedachtengoed. Het Laatste Oordeel-thema wordt in diverse kathedralen op verschillende wijze uitgevoerd. Parijs, Amiens, Metz en Chartres worden vergeleken. Naast het "Laatste Oordeel" komen er ook andere voorstellingen in de timpanen voor. In Chartres ontmoeten we Sint-Nicolaas die drie meisjes in bescherming neemt. Stefanus, de eerste martelaar van de kerk, wordt te Rouaan en Bourges uitgebeeld. Aan de zuidelijke transeptgevel te Amiens staan we oog in oog met de Picardische soubrette, de eertijds vergulde maagd. De middeleeuwse devotie voor Maria komt tot uitdrukking in de kroning van Maria. In Senlis treffen we dit tafereel voor het eerst aan en te Reims is het op weergaloze wijze uitgevoerd boven het centrale portaal. De bijzondere plaats van Maria wordt tenslotte, tegen de achtergrond van de flamboyante Notre Dame in het Normandische Louviers, via een reeks Mariatitels uitgesproken. [Terug naar boven]
Romaanse kapitelen "ontroering in kille steen"
Al sinds de Oudheid worden kapitelen ter decoratie benut. Ook in de romaanse en gotische kunst werden de kapitelen uitbundig door de beeldhouwers bewerkt. De romaanse kunstenaar kreeg de vrije hand om zijn creativiteit gestalte te geven. Beeldhouwer Unbertus uit het vermaarde klooster te Fleury gaf de mensfiguren die hij in zijn kapitelen uitbeeldde merkwaardige Keltische gelaatstrekken. De kunstenaars herontdekten de schaduwoproepende gewaadplooi, experimenteerden er mee en voerden de zeggingskracht van de plastiek naar een voorlopig hoogtepunt. De kapiteelkunst van Cluny (de destijds grootste kerk in Europa) voegt menselijke warmte toe aan kille steen. Er blijkt een verschil in uitdrukkingswijze bij de twee voornaamste kunstcentra. Achter de zichtbare voorstelling gaat een onzichtbare, diepere betekenis schuil. Via de kapitelen van Issoire komt de romaanse kleurvoering ter sprake. In de gotiek verliezen de "verhalende" kapitelen hun betekenis. Hoog aan de vieringstengels bezitten zij nog slechts een decoratieve functie. [Terug naar boven]
deel 2 (5 lessen)
Meester van Cabestany
Deugd en ondeugd in Saintonge
Kruispunt van wegen
Een mysterieuze donkere jonkvrouw
Op weg naar Santiago
In deel twee komen de meer specifieke zaken van de romaanse kunst voor het voetlicht. Er is aandacht voor het werk van een anonieme beeldhouwer die met een groepje metgezellen rondtrok en op kleinschalige bouwplaatsen werkte. In de streek Saintonge (de huidige Charente) verrezen tal van standaardkerkjes waar beeldhouwers het verschil maakten. In het thans onbetekenende Saint-Gilles-du-Gard in de Provence werd een gebeeldhouwde kerkgevel ingericht die toonaangevend zou zijn voor de streek. In veel Franse kerken werd plaats ingeruimd voor de Zwarte Madonna. Het beeld vervulde kinderwensen en gaf steun. De pelgrimsweg naar Santiago-de-Compostela in NW-Spanje kende vele bedevaartkerken waar pelgrims hun devotie volbrachten. [Terug naar boven]
Meester van Cabestany
Diaporama over het werk van éen kunstenaar waarmee wordt afgeweken van platgetreden paden en een marginaal kunstenaar voor het voetlicht wordt gebracht. In 1934 werd in Zuid Frankrijk in een voorstadje van Perpignan een timpaan ontdekt. Het bleek te zijn vervaardigd door een onbekende 12e eeuwse beeldhouwer. De karakteristieke beitelslag van deze kunstenaar leidde tot de ontdekking van andere plastieken op diverse locaties in Zuid Frankrijk. Het œuvre van de meester van Cabestany staat los van de stijlen van de prominente ateliers te Toulouse, Moissac, Conques, Saint-Gilles-du-Gard en Cuxa. In een reis langs kerken en abdijen maakt de toeschouwer uitgebreid kennis met de beeldhouwwijze van een kunstenaar die kracht wist te combineren met tederheid. De aandacht die in deze les aan hem wordt geschonken is zonder meer verdiend. [Terug naar boven]
Deugd en ondeugd in Saintonge
De gebieden Charente en Charente-Maritime worden in de kunstgeschiedenis aangeduid met Saintonge. Hoofdstad Saintes is het centrum van een romaanse kunst met een geheel eigen karakter. Het thema van de wijze en dwaze maagden komt er veelvuldig voor. Een ander thema dat aan de gevels van de elkaar de loef afstekende kleinschalige kerkjes wordt uitgebeeld, is dat van de deugden en ondeugden. In Saintonge houdt het spirituele gelijke tred met het profane. Als bakermat van de hoofse minne zijn deugd en ondeugd ook in de muziek der troubadours aanwezig. [Terug naar boven]
Saint-Gilles-du-Gard " kruispunt van wegen"
In deze diaporama staat de beeldhouwkunst aan de gevel van éen kerk centraal. Het betreft de bedevaartkerk te Saint-Gilles-du-Gard op de grens van Languedoc en Provence. Vanwege het artistieke geweld van de prominente romaanse kerken komt de Saint-Gilles vaak, ten onrechte, op het tweede plan. De uiteenlopende invloeden waaraan de abdij heeft bloot gestaan verdienen een nadere bestudering en zijn aan de façade af te lezen. Griekse, Keltische, Romeinse en christelijke motieven overladen de in drie portalen uitgevoerde gevel. Het Rooms Katholieke bastion Saint-Gilles-du-Gard werd in de Middeleeuwen geconfronteerd met de armoedebeweging van de katharen. De moord op de pauselijke gezant aan de rand van de stad was aanleiding tot de Albigenzer kruistocht. Als pleisterplaats op de zuidelijke Franse pelgrimsroute naar het Spaanse Santiago-de-Compostela werd Saint-Gilles-du-Gard (naast Arles) door iedere bedevaartganger bezocht. In Saint-Gilles-du-Gard werden voor het eerst manshoge beelden aan de ingang van de kerk geplaatst. Er zijn duidelijk vijf "handen" in de steen te onderscheiden. De meester van de Michaël geeft Bourgondische bezieling aan zijn beelden mee. De decoratie van de Saint-Gilles onderstreept de glorie van het middeleeuwse Saint-Gilles-du-Gard, dat heden een onbetekenend stadje is aan de rand van de Camargue. [Terug naar boven]
Zwarte Madonna "mysterieuze donkere jonkvrouw"
De Zwarte Madonna spreekt al sinds eeuwen tot veler verbeelding. Grote bedevaartplaatsen als Chartres, Le Puy en Rocamadour koesteren een heiligdom van de zwarte maagd. Zij komt tevens voor in dorpjes waar de tijd heeft stil gestaan. De maagd werd en wordt om bijstand gebeden voor zaken die leven en dood betreffen. De oorsprong van de romaanse "'tronende" madonna voert terug tot ver voor de geboorte van Christus. Wijsheid en inzicht uit oude beschavingen en mythologieën hebben de Zwarte Madonna gevormd tot het universele beeld zoals het ons nu tegemoet treedt. Er blijken veel overeenkomsten te bestaan tussen de diverse uitbeeldingen. Het sprookje dat de beelden door kaarsenwalm zwart zouden zijn geblakerd wordt weerlegd. De meeste Zwarte Madonna's stammen, ondanks het feit dat de legendes verder terug gaan in de tijd, uit de 12e eeuw. De geschiedenis leert dat Maria, na de uitspraak van het concilie te Efeze waarbij zij officieel tot Moeder van God werd uitgeroepen, extra aandacht kreeg van de gelovigen. Vooral middeleeuws Frankrijk benadrukte haar positie. De devotie kwam tot een hoogtepunt op het moment dat de kathedralen in haar naam werden opgericht. Maria stak in verering Christus naar de kroon. Naast de gangbare lichte madonna-uitbeelding geeft de donkere uitvoering van de Zwarte Madonna een heel speciale elitaire meerwaarde aan de moeder van Christus. Haar wijsheid reikt over het christendom heen. [Terug naar boven]
Santiago-de-Compostela ”op weg naar Santiago”
Een denkbeeldige reis met dia’s en commentaar langs de jacquaires (de vier Jacobswegen in Frankrijk). We starten vier keer in een vertrekplaats: Parijs, Vézelay, Le Puy en Arles. Eenmaal in Spanje aanbeland bezoeken we etappeplaatsen langs de camino. Santiago-de-Compostela was naast Rome het belangrijkste middeleeuwse pelgrimsoord. Bij een cursus over romaanse en gotische kunst mag Santiago niet ontbreken.
Symboliek, met andere ogen (3 lessen)
Les 1
De cursist betreedt het tweestromenland van de symboliek. Zichtbare voorstellingen bevatten onzichtbare betekenissen. Logica is de symboliek vreemd. De tegenstelling hemel en aarde is tevens een eenheid. In symboliek vormgegeven in cirkel en vierkant, ofwel bol en kubus, komt het begrip telkens terug. De cirkel staat voor de geest en het vierkant voor de materie. Beide symbolen zijn volmaakt in oneindigheid. Symbolisch gezien is het vierkant een cirkel met hoeken. De meerwaarde van de cirkel komt tot uiting in het begrip tijd. De tijd staat boven de ruimte. De zon draait een cirkel van tijd rond het onbeweeglijke (in de ruimte geplaatste) kerkgebouw. [Terug naar boven]
Les 2
De middeleeuwse maatschappij wordt beheerst door het gebaar. Elk gebaar is een symbool op zich. Of het nu de knieval van een monnik betreft of het ontvangen van de leenhulde. Ook het volk spreekt in gebaren. In de overwegend analfabetische samenleving spreekt en leest men via de handen. Als de letters van het schrift onontcijferbaar blijven kan men in elk geval op de vingers tellen. De vingers zijn symbolen op zich. Getallen staan niet voor koude cijfers maar voor gevoelens. De getallensymboliek schept orde. [Terug naar boven]
Les 3
De Cluniacenzer liturgie bond de monniken acht uur per dag aan het koor in een lofzang die uitgroeide tot het Opus Deï, het werk Gods. Door inspannende koorzang brachten de monniken een verbinding tot stand tussen hemel en aarde. Toeval is de romaanse en gotische kunst vreemd. Voor ons zijn de thema's niet altijd duidelijk. Soms zijn de bizarre hersenschimmen nauwelijks te bevatten. In de gotische kathedraal werpt het labyrint van Daedalus een drempel op. De aan de noordzijde geplaatste preekstoel verwijst naar de vier windstreken. Noord is de plaats van het verleden en zuid is het hier en nu. [Terug naar boven]
Rome aan de Rhône
Legitimatie in steen
Romaanse renaissance
Het wat inwonertal betreft kleine stadje Arles (ca 50.000) bezit een historie waar menige metropool jaloers op kan zijn. De oppervlakte van Arles overtreft (figuurlijk gesproken) het aantal inwoners aangezien grote delen van de Camargue (het natuurreservaat) tot de stad behoren. In de Romeinse periode was de invloed van Arles (destijds Arelate) van buitengewone betekenis. De Provence werd vanuit Rome door de senaat bestuurd en functioneerde zodoende als deel van het Romeinse Rijk. Na het jaar 1000 dient de romaanse kunst zich aan in de kloosters en ontbrandt de machtsstrijd tussen de diverse bisdommen. De aartsbisschop gooit niet alleen het roemruchte verleden van de stad in de strijd, maar tevens het exclusieve bezit van relieken waar alleen Arles op kan bogen.
Rome aan de Rhône
Het Zuidfranse plaatsje Arles spreekt tot onze verbeelding. Niet in het minst vanwege het kortstondige verblijf van Vincent van Gogh (1888). De geschiedenis van Arles kent een eerste hoogtepunt ten tijde van het Romeinse Rijk. Arlelate loste Trier af als hoofdstad van Engeland, Spanje en Frankrijk. Keizer Constantijn verbleef er regelmatig en het eerste westelijke concilie werd in Arles georganiseerd. Arles staat nog steeds bol van de monumenten uit de Oudheid. Arena, theater en circus zijn nog aanwezig of naspeurbaar. In Arles zijn de eerste uitingen van christelijke kunst waarneembaar in de sarcofagen aan de Alyscamps (de Arlesiaanse variant op de Via Appia van Rome). [Terug naar boven]
Legitimatie in steen
Geheel in overeenstemming met het in de Oudheid opgebouwde prestige tracht de middeleeuwse aartsbisschop van Arles zijn zetel meer gewicht te verlenen. Zich baserend op de exclusieve relieken van de plaatselijke heilige, Saint-Trophime, gaat de geestelijkheid aan de slag om diens leven (zoals in enkele bijzinnetjes in de Bijbel beschreven) een apostolische inhoud te geven. In het (terecht beroemde kloosterpand) komt dit tot uiting in de wijze waarop de kanunniken het beeldhouwwerk aan pijlers en kapitelen laten uitvoeren. [Terug naar boven]
Romaanse renaissance
De in 1995 voltooide restauratie van de kathedraalgevel verdient zonder meer het stempel renaissance. De praktisch onbeschadigde façade is thans in haar oorspronkelijke luister te bewonderen. Details die tot voor kort in de vervuilde sculptuur verborgen bleven zijn weer zichtbaar. Als door een vergrootglas onderzoeken we de inhoud van het beeldhouwwerk dat ons via registers van ons aardse bestaan naar de hemel voert. Het beeldhouwwerk aan de Saint-Trophime te Arles staat op de drempel van het romaans en de gotiek. Beeldhouwers uit Chartres hebben in Arles de beitel gehanteerd. [Terug naar boven]
Van kloosters, kerkjes en landschappen (4 lessen)
putten uit een gemeenschappelijke bron
Onverzettelijke hardkoppen in een betoverende natuur
De witte lammeren van Augustinus
De weg van de cisterciënzers
Geschiedenis en cultuur in een Nationaal Park
In deze vierdelige cursus trekken we kriskras door Europa. Tegen de achtergrond van prachtige natuur ontwikkelt zich een verhaallijn van vastberaden monniken en overtuigde vroeg-christenen. Een van de lessen is gewijd aan de wijze waarop de dooppraktijk zich ontwikkelde. De oorsprong voert terug op een Joods gebruik. Catechumenen bereidden zich in een jarenlange loutering voor. Met het totstandkomen van een kerkelijke organisatie verschuift de doop in open water naar het dopen in baptisteria.
Onverzettelijke hardkoppen in een betoverende natuur
Het imposante berglandschap van de Franse Dauphiné is het decor van de ontstaansgeschiedenis van de kartuizers en de antonieten. Het dorp Valchevrière is in WO II door de SS uitgemoord als represaille tegen de ondergrondse. Het huidige spookdorp fungeert als verzetsmonument. Aan de vroegere stadsgrens van Grenoble werd in de Romeinse tijd een begraafplaats aangelegd. Het Saint-Laurent kerkje op de locatie van de oude necropool is als enige overgebleven. Opgravingen hebben een vroegchristelijke crypte blootgelegd. [Terug naar boven]
De witte lammeren van Augustinus
Een in de vijftiger jaren van de vorige eeuw ontdekt baptisterium in Grenoble, is het vertrekpunt van een onderzoek naar de wijze waarop de doop door vroegchristenen werd gepraktiseerd. Naast de kerk van de bisschop verrees een kapel waar een of twee maal per jaar werd gedoopt. Het doopritueel omvatte onder meer het uitdrijven van de duivel. De reis voert langs tal van baptisteria in Frankrijk, het Heilige Land, Noord Afrika en Spanje. Italië vormt met de baptisteria te Pisa en Florence het luisterrijke slot. [Terug naar boven]
De weg van de cisterciënzers
Een leven in armoede op een karig rantsoen was de drijfveer achter het succesverhaal van de cisterciënzer kloosterorde. In een terugkeer naar de oorspronkelijke Regel van Benedictus waarin armoede, gehoorzaamheid en kuisheid werd voorgeschreven kleedden de cisterciënzers zich in ongeverfde witte pijen. De lekenbroeders die de gemeenschap in leven hielden door het werk van hun handen kregen een aparte minderwaardige status toebedeeld. We volgen de monniken vanaf de periode van zelfopoffering in Bourgondië tot het tijdstip van de koninklijke grandeur in Spanje. [Terug naar boven]
Geschiedenis en cultuur in een Nationaal Park
Het Lake District in NW Engeland is door moedertje natuur begiftigd met een zeldzaam fraai landschap. Al in de prehistorie verrees een steencirkel in een natuurlijk amfitheater. Romeinen vestigden een fort op een bergpas en Vikingen sculpteerden aan grafmonumenten. Christenen bouwden kerken en kloosters. De heden vrijwel onbekende Orde van de Savignacs uit Noord Frankrijk bouwde een klooster te Furness. De Orde heeft niet lang bestaan en ging over naar de grote cisterciënzer familie. In de huidige bouwval zijn nog zeldzame sporen van de Savignacs aantoonbaar. [Terug naar boven]
